Skoolnotas: letterkunde-begrippe

Versreëls

• Enkele reël van ’n gedig: versreël
• Aantal reëls bymekaar: strofe
• Koeplet: 2 reëls  
• Tersine: 3 reëls
• Kwatryn: 4 reëls
• Kwintet: 5 reëls
• Sekstet: 6 reëls   
• Oktaaf: 8 reëls

Titel:

• Sleutel tot inhoud.
• Ondersteun die kern.
• Vat die kerngedagte saam.

Subtitel:

Onderafdeling wat onder die titel verskyn.

Motto:

• Aanhaling of gedeelte tussen die titel en die gedig.
• Kursief gedruk.
• Verskaf inligting en werp lig op die gedig.

Tipografie:

Die manier waarop die gedig gedruk is.

Leestempo:

Stadig of vinnig.

Enjambement:

Wanneer een versreël sonder enige leestekens in die volgende versreël oorgaan, sonder dat die gedagte verander.

Funksies:

• Versag die rym.
• Het ’n uitwerking op die tempo en die ritme.
• Bevorder vloeiendheid en suggereer beweging.
• Bindmiddel.
• Beklemtoon woorde.

Elisie:

Wanneer beklemtoonde lettergrepe/toonlose klinker weggelaat word om in die ritme van die gedig te pas.

Voorbeelde:

• Need’rig ipv nederig
• Toe’t ipv toe het

Funksies:

• Gebruik om in ritme te pas.
• Versterk ritme.
• Versnel tempo.

Rym:

Herhaling van eenderse klanke.

Halfrym:

• alliterasie: herhalende konsonante
• assonansie: herhalende vokale

Gedwonge assonansie: wanneer ’n klomp vokale die verloop van die leesproses vertraag.

• Eksplosiewe (plof-)klanke: skep atmosfeer.
• Frikatiewe (wrywende) klanke: tempo verstadig of sussende effek. 

Posisie van rym:

• Beginrym: vrolik kyk hulle, olik vertrek hulle
• Binnerym/middelrym: in die duister lê ek en luister.
• Eindrym: en by die dans was daar geen lied, net die ou en helder verdriet.

Rymskemas:

• Paarrym: aabb
• Omarmende rym: abba
• Kruisrym: abab
• Gebroke rym: abc acb cbc
• Slagrym: aa aa
• Kettingrym: abc abc abc

Funksies van rym:

• Skep die atmosfeer of stemming.
• Klankversterkend.
• Verskaf ’n patroon.
• Dien as bindmiddel.
• Lê verbande tussen strofes.
• ’n Beklemtoningsmiddel: belangrike woorde word in rymposisies geplaas.

Rymdwang:

Dis soms moeilik om by ’n rymskema te bly. Woorde word dus verander om by die rymskema in te pas (bv "koue" raak "kou" om by "dou" te pas).

Beeldspraak:

Vergelyking: 2 sake word met mekaar vergelyk (soos, net soos en nes)

Metafoor: stel 2 sake wat met mekaar verband hou, gelyk aan mekaar (die skelm is ’n slang)

Personifikasie: gee menslike eienskappe aan nie-menslike dinge (die wind huil)

Antonomasia: ’n eienaam word as ’n soortnaam gebruik (Meneer is ’n Einstein)

Apostroof: om iemand/iets in sy afwesigheid aan te spreek.

Allegorie: ’n breek uitgewerkte metafoor of ’n reeks metafore wat ’n samehangende geheel vorm (drie loop in die pad: vraat, vrek en matig)

Gelykenis: ’n verhaal waarin mense optree en wat op ’n ernstige toon ’n verhewe godsdienstige waarheid of morele les illustreer (die verlore seun)

Fabel: ’n verhaal waarin diere of plante sprekend optree. Dit bevat gewoonlik ’n sedeles.

Stylfigure:

Antitese: twee uiterstes word direk aan mekaar gestel om dmv kontras te beklemtoon (die soet en die suur van die lewe)

Paradoks: skynbare teenstrydigheid, ’n dieper waarheid (stilbly is ook ’n antwoord)

Oksimoron (kontras): twee teenstrydighede word opsetlik direk langs mekaar geplaas (skoon vuilgoed; horende doof)

Ironie: wanneer iets spottend gesê word en die teenoorgestelde word bedoel

Sarkasme: jy sê iets spottend met die doel om seer te maak, maar jy bedoel wat jy sê

Insinuasie/innuendo: dit wat nie direk gesê word nie, maar wat tussen die lyne gelees kan word

Hiperbool: oordrywing, iets word vergroot om dit indrukwekkend te maak (hy het vannag nie ’n oog toegemaak nie)

Litotes: wanneer die waarheid verklein word om dit beter te laat klink (sakgeldjie = R20 000)

Eufemisme/versagting: ’n onaangename feit word minder onaangenaam voorgestel (die seun is vet – hy is plomp)

Repetisie (herhaling): slaan, slaan, slaan is al wat jy doen.

Metonimia: wanneer twee sake verwant is en die een saak kry die naam van die ander (die ketel kook)

Sinekdogee: net die belangrikste deel word genoem terwyl die geheel bedoel word. (gee ons vandag ons daaglikse brood – lewensbehoeftes)

Polisindeton: herhaling van ’n voegwoord om ’n bepaalde effek te kry (appels en pere en piesangs ipv appels, pere en piesangs)

Asindeton: voegwoorde word weggelaat (hy sit, loop, draf)

Sinestesie: vermenging van twee of meer sintuie (silwer-sig / stemme-gehoor)

Inversie: omgekeerde woordorde

Ellips: stippels of beletselteken, weglatingspunt in ’n gedig – sin word onvoltooid gelaat (jy beter jou gedra, anders ...)
Funksie:

• ’n Deel word verswyg – aan leser se verbeelding oorgelaat.
• Ruspose.
• Vestig aandag.
• Skep ’n atmosfeer.
• Dui dramatiese kontras aan.

Woordspeling: wanneer ’n skrywer met die verskillende betekenisse van ’n woord speel (Engels: pun)

Klimaks: die hoogtepunt, spanning word geskep

Antiklimaks: daling in die spanning

Paralelisme: dieselfde gedagte word op twee maniere met geringe wysinging uitgedruk. Kom dikwels in die Bybel voor.

Retoriese vraag: ’n vraag waarop daar nie ’n antwoord verwag word nie

Retoriese uitroep: ’n gevoel word hartstogtelik uitgeroep (skitterend, my vriend!)

Tema: boodskap, lewensles of lewenswaarheid

Wending: verandering/ommekeer in ’n gedig

Ritme: word geken deur die beweging. Een van die uitstaande kenmerke van ’n gedig.

Metrum: patroonmatige opeenvolging van beklemtoonde en onbeklemtoonde klankgrepe

Letterlike betekenis: iets wat werklik is

Figuurlike betekenis: nie die werklike betekenis nie (sy gee haar hart vir hom)

Progressie: vooruitgang en ontwikkeling, loop tot ’n klimaks. (kind – man – reus)

Regressie: agteruitgang (reus – man – kind)

Klanknabootsing: nabootsing van klanke en geluide (zoem, ritsel)

Simboliek: ’n konkrete verskynsel word ’n simbool wanneer daar ’n abstrakte of dieper betekenis is.

Skoolnotas: Afrikaans-taalbegrippe

The post Skoolnotas: letterkunde-begrippe appeared first on LitNet.